به گزارش ایسنا، طوفان هوش مصنوعی کره زمین ما را احاطه کرده است، اکنون حتی افرادی که دانشی از کدنویسی یا آهنگسازی یا طراحی ندارند، به کمک AI و در عرض چند ثانیه وب‌سایت و آهنگ می‌سازند و طرح‌های هنری شگفت‌انگیز خلق می‌کنند، شرکت‌های بزرگ نیز درحال سرمایه‌گذاری‌های چند میلیارد دلاری در پروژه‌های هوش مصنوعی هستند و مایکروسافت هم با آوردن چت‌بات ChatGPT به بینگ، در تلاش است مدل جستجوی ما در اینترنت را زیرورو کند و شاید حتی تا چند وقت دیگر، ساختار کل اینترنت را به هم بریزد.
Oxford Insights، اقدام به رتبه‌بندی ۱۹۳ کشور برای آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها در سال ۲۰۲۳ کرده است و رتبه‌بندی شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت نشان می‌دهد در منطقه آمریکای شمالی، آمریکا با امتیاز شاخص ۸۴.۸ بالاترین رتبه را در شاخص جهانی در سال ۲۰۲۳ دارد. این به معنای آن است که این کشور بهترین موقعیت در جهان را برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی دارد.
کانادا با امتیاز ۷۷.۰۷، در رتبه پنجم قرار دارد؛ این کشورها هر دو در ارکان «دولت»، «داده‌ها» و «زیرساخت» امتیازات بالایی دارند، اما آمریکا به طور چشمگیری در رکن بخش فناوری عملکرد بهتری دارد و ۱۲ امتیاز بالاتر از هر کشور دیگری کسب کرده است.
کشورهای اروپای غربی بیش از نیمی از ۲۰ کشور برتر در شاخص امسال را تشکیل می‌دهند. کشورهای قابل توجه انگلستان، فنلاند، فرانسه، آلمان و هلند به ترتیب در رتبه‌های سوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم قرار گرفتند. کشورهای آسیای جنوبی و مرکزی تفاوت قابل توجهی را در آمادگی خود برای تحول هوش مصنوعی نشان می‌دهند. سنگاپور، کره جنوبی و ژاپن به ترتیب در رتبه‌های دوم، هفتم و نهم قرار گرفته‌اند.
بر اساس آمارهای این رتبه‌بندی جهانی، وضعیت رتبه کشورهای برتر منطقه و ایران در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت در سال ۲۰۲۳ به این شرح است:
رتبه
کشور
امتیاز کل
۱۸
امارات
۷۰.۴۲
۲۹
عربستان
۶۷.۰۴
۳۰
رژیم اشغال‌گر قدس
۶۵.۴۶
۳۴
قطر
۶۳.۵۹
۴۷
ترکیه
۶۰.۵۱
۵۰
عمان
۵۸.۹۴
۵۵
اردن
۵۶.۸۵
۵۶
بحرین
۵۶.۱۳
۶۲
مصر
۵۲.۷۹
۶۹
کویت
۴۹.۸۶
۷۲
قزاقستان
۴۸.۵۶
۷۳
آذربایجان
۴۸.۱۵
۷۶
لبنان
۴۷.۶۲
۸۵
ارمنستان
۴۵.۲۲
۸۷
ازبکستان
۴۳.۷۹
۹۲
پاکستان
۴۲.۲۰
۹۴
ایران
۴۲.۰۷
این در حالی است که علی‌رغم آنکه ایران اکنون دارای سند ملی هوش مصنوعی است، ولی به باور متخصصان این حوزه، با این سند نمی‌توان امید چندانی برای کم کردن و جبران فاصله ایران با جهان در کهکشان هوش مصنوعی داشت، چرا که در این سند به جای تعیین کلان پروژه‌ها به اولویت‌ها پرداخته شده است و بدون اشاره به نحوه تامین منابع مالی و ایجاد زیر ساخت‌های وابسته به آن، توان پردازشی یک اگزافلاپس تا ۴ سال آینده هدفگذاری شده است.
به گفته دکتر زاهدی، رئیس انجمن هوش مصنوعی، در تعیین چشم‌اندازهای این حوزه در سند دقت لازم نشده است.
ظهور دو فناوری نوظهور با فراگیری‌های متفاوت
محمدهادی زاهدی، رئیس انجمن هوش مصنوعی ایران در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به تفاوت‌های فناوری‌های هوش مصنوعی با سایر فناوری‌ها همچون نانو و لیزر، گفت: تفاوت عمده این فناوری با سایر حوزه‌های فناوری این است که هوش مصنوعی توانسته است در همه ابعاد زندگی بشری و جامعه نفوذ کند و از این جهت است که گفته می‌شود هوش مصنوعی یک فناوری چند وجهی است؛ از یک سو در حوزه‌های سلامت و پزشکی تاثیرگذار بوده است و همزمان در حوزه‌های نظامی و دفاعی و از سویی دیگر در زمینه‌های انرژی و کشاورزی کاربردی بوده و موضوعات مرتبط با علوم انسانی و جامعه‌شناسی و روانشناسی را در بر می‌گیرد.
وی افزود: بر این باورم حتی در حوزه دانشگاهی نمی‌توان هوش مصنوعی را زیر شاخه یک رشته خاص دانشگاهی قرار داد؛ چراکه هوش مصنوعی فراحوزه‌ای و فرا رشته‌ای است و در همه حوزه‌ها حضور دارد و هم تاثیرگذار است و هم تاثیرپذیر، هم فرصت‌هایی را خلق می‌کند و هم چالش‌هایی به همراه دارد. پیشرفت‌های فناوری هوش مصنوعی را می‌توان در حوزه‌های پزشکی، انرژی، مدیریت شهری، لجستیک، خودروسازی، بازارهای مالی و صنعت بیمه، صنایع دفاعی و بسیاری از موضوعات دیگر به صورت ملموس و شفاف مشاهده کرد تا جایی که برخی کشورها از جمله کانادا سند راهبردی در حوزه دفاعی ملی و نظامی تدوین کرده‌اند و بسیاری از کشورها نقش و سهم بسزایی در تدوین نقشه راه اقتصاد دیجیتال تخصیص داده‌اند.
زاهدی با بیان اینکه امروزه هوش مصنوعی در همه عرصه‌ها وارد شده است، خاطر نشان کرد: رشد تحولات هوش مصنوعی ماورای تصور انسان است و یکی از نقدهایی که به سند ملی هوش مصنوعی داریم، در این زمینه است. وجود و داشتن یک سند در این حوزه لازم و ضروری است و هر کشوری که نگاهی به آینده داشته باشد، نیازمند سند و نقشه‌های راه بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت در حوزه هوش مصنوعی است و پیوست هر سندی، باید برنامه‌های عملیاتی (Action Plan) وجود داشته باشد.
رئیس انجمن هوش مصنوعی با تاکید بر اینکه در حوزه هوش مصنوعی دیگر نمی‌توان قائل به برنامه عملیاتی بلند مدت بود، اظهار کرد: در این حوزه نیاز است که برنامه‌های عملیاتی دو تا سه ساله تنظیم شود و این نقد دیگری است که به سند ملی هوش مصنوی وارد است. کشور ژاپن که دارای یکی از منسجم‌ترین برنامه‌های توسعه هوش مصنوعی در دنیا تا سال ۲۰۳۰ است، برای رسیدن به اهداف خود، چند گام ترسیم کرده است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی نمونه دیگر را کشور چین عنوان کرد و یادآور شد: این کشور در کنار نقشه راه تا ۲۰۳۰ در حوزه هوش مصنوعی، برنامه‌های عملیاتی ۳ ساله را تعریف و هدفگذاری کرده است که تا سال ۲۰۳۰ رهبری هوش مصنوعی دنیا را در دست گیرد.
وی اضافه کرد: در سند ملی هوش مصنوعی موضوع تدوین برنامه‌های عملیاتی شفاف نیست و از سوی دیگر در این سند، نگاشت نهادی وجود ندارد؛ یعنی اگر از ابتدا تا انتهای این سند مطالعه شود، مشخص نخواهد شد که وظیفه هر دستگاه و سازمانی چیست.
وی تاکید دارد که اگر ما می‌خواهیم در شاخص آمادگی هوش مصنوعی به رتبه ۳۰ جهانی دست یابیم، نیاز به زیر ساخت‌هایی داریم و به عنوان نمونه کشور عربستان را مثال می‌زند که پروژه‌هایی در حوزه هوش مصنوعی با حجم بیش از ۴۰ میلیارد دلار و کشور امارات بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است و این در حالی است که ایران تا این لحظه در حوزه هوش مصنوعی به طور متمرکز کار ویژه‌ای انجام نداده است.
زاهدی یادآور می‌شود هر چند که سازمان ملی هوش مصنوعی راه‌اندازی شده، ولی هنوز بودجه برای راهبری کلان پروژه‌ها به آن تخصیص داده نشده است.
ایراداتی که به سند ملی وارد می‌شود
رئیس انجمن هوش مصنوعی در پاسخ به این سؤال که آیا تعیین اولویت‌هایی در سند ملی هوش مصنوعی مانند رتبه جهانی ایران و تعداد ثبت پتنت می‌تواند برنامه عملیاتی کشور در این حوزه قلمداد شود، با تاکید بر اینکه اینها چشم‌اندازهای کشور در این حوزه به شمار می‌روند، اظهار کرد: یکی از مواردی که در این سند اشاره شده، جایگاه کشور در شاخص آمادگی هوش مصنوعی است و هدفگذاری شده تا از رتبه ۹۴ به جایگاه ۳۰ تا سال ۱۴۰۷ ارتقاء یابد. این هدفگذاری ایده‌آلی است، ولی با چه برنامه عملیاتی و با چه زیرساختی؟
زاهدی با بیان اینکه دنیا برای رسیدن به آمادگی هوش مصنوعی اقدامات جدی را در دستور کار خود قرار داده است، اضافه کرد: گزارشی به طور سالانه تحت عنوان «شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت» یا “Government AI Readiness Index ” منتشر می‌شود و در آن به این موضوع پرداخته است که چقدر دولت‌ها از هوش مصنوعی برای تسهیل و ارائه خدمات عمومی به شهروندان استفاده کرده‌اند و برای این منظور ۳ محور اصلی «حکمرانی»، «فناوری» و «زیرساخت و داده» را تعیین و بر اساس آن کشورهای دنیا را سالیانه بر اساس تعدادی شاخص، رتبه‌بندی می‌کند.
وی خاطر نشان کرد: ایران در سال ۲۰۲۳ در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها در جایگاه ۹۴ قرار گرفته و این در حالی است که سنگاپور در این شاخص در رتبه دوم، کره جنوبی در رتبه هفتم، ژاپن در رتبه نهم، مالزی در رتبه بیست و سوم، امارات متحده عربی در رتبه هجدهم، قطر در رتبه ۳۴ و عربستان در رتبه ۲۹ جهانی قرار گرفته است و این سؤال مطرح می‌شود که آیا این کشورها سرمایه انسانی بیشتری نسبت به ما دارند؟ آیا دانش آنها بیشتر است؟
زاهدی گفت: بررسی همین گزارش در سال ۲۰۲۲ حکایت از رتبه ۷۵ ایران دارد. این سؤال مطرح می‌شود چه اتفاقی افتاده که کشور در کمتر از یک سال ۱۹ رتبه تنزل داشته است؟ از سویی در سند هوش مصنوعی مطرح می‌شود در همین ارزیابی بایستی ظرف مدت ۴ سال به رتبه ۳۰ نائل شویم؛ یعنی ۶۴ پله صعود!
این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان اینکه این شاخص‌ها و برخی آمارهای ارئه شده در سند، نشان می‌دهد که در تعیین چشم‌اندازها دقت لازم نشده است، ادامه داد: اگر ما می‌خواهیم در شاخص آمادگی هوش مصنوعی به رتبه ۳۰ دست یابیم، نیاز به زیر ساخت‌هایی داریم. به عنوان نمونه کشور عربستان پروژه‌هایی در حوزه هوش مصنوعی با حجم بیش از ۴۰ میلیارد دلار و کشور امارات بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده است، ولی ما تا این لحظه در حوزه هوش مصنوعی به طور متمرکز کار ویژه‌ای انجام نداده‌ایم، هر چند که سازمان ملی هوش مصنوعی راه‌اندازی شده، ولی هنوز بودجه برای راهبری کلان پروژه‌ها به آن تخصیص داده نشده است.
وی تاکید کرد: یکی از معیارهای مؤثر در ارتقای شاخص‌ها در هوش مصنوعی، میزان سرمایه‌گذاری بخش دولتی، بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری خارجی است.
افزایش توان پردازشی تا یک اگزافلاپس ظرف ۴ سال!
زاهدی یکی دیگر از شاخص‌های سند ملی هوش مصنوعی را افزایش توان محاسباتی زیر ساخت پردازشی ویژه پروژه‌های کلان هوش مصنوعی ذکر کرد و یادآور شد: بر اساس این شاخص توان محاسباتی کشور در این شاخص باید به یک اگزافلاپس برسد.
وی به مقایسه کشور ایران با برخی کشورهای همسایه در زمینه توان پردازشی پرداخت و توضیح داد: یکی از اقدامات کشورها در این زمینه راه‌اندازی شرکت‌های چندملیتی است که این شرکت‌ها نقش تسهیل‌گری در این حوزه را ایفا می‌کنند. نمونه آن شرکت G۴۲ است که علی‌رغم آنکه دولتی نیست، ولی تقریبا پیشران اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی کشور امارات به شمار می‌رود.
زاهد «ابر پردازنده هوش مصنوعی» (AI supercomputing) را از جمله پروژه‌های در دستور کار این شرکت چندملیتی اماراتی در حوزه هوش مصنوعی دانست و گفت: “Cerebras” یکی از شرکت‌های همکار این شرکت اماراتی و تولیدکننده تجهیزات پردازشی است و در اولین پروژه آنها، به توان پردازشی ۴ اگزافلاپس رسیده‌اند و در پروژه گلسی-۳ (Condor Galaxy۳) توان پردازشی ۸ اگزافلاپس تا پایان سال ۲۰۲۴ را هدفگذاری کرده است، درحالی که هدفگذاری سند ملی در این زمینه رسیدن به توان پردازشی یک اگزافلاپس تا سال ۱۴۰۷ است.
رئیس انجمن هوش مصنوعی با بیان اینکه کشور امارات برای رسیدن به توان پردازشی ۱۶ اگزافلاپس تا سال ۲۰۲۷ در حال برنامه‌ریزی است، یادآور شد: این کشور در حال حاضر توان پردازشی ۴ اگزافلاپس را دارد که شامل ابررایانه هوش مصنوعی با ۵۴ میلیون هسته پردازشی و ۶۴ نود است.
وی اضافه کرد: البته این نگرانی در غرب و آمریکا ایجاد شده است که اگر این پروژه و پروژه‌های مشابه در کشوری مانند امارات اجرا شود، ممکن است در آینده تهدیدی برای آنها باشد و به دنبال محدود کردن برخی طرح‌های توسعه‌ای در برخی کشورها و شرکت‌ها هستند، ولی آنچه تاکنون رخ داده، این کشور هم‌اکنون به توان پردازشی ۴ اگزافلاپس دست پیدا کرده و در آخرین اقدام با شرکت NVIDIA برای اجرای چند پروژه مرتبط با هوش مصنوعی تفاهم کرده است.
زاهدی با اشاره به اثرات تحریم‌ها علیه ایران، خاطر نشان کرد: بسیاری از تجهیزات پردازشی و ذخیره‌سازی مستقیم به دست ما نمی‌رسد و شاید یک برداشت از سخنان مقام معظم رهبری درباره ورود به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی این باشد که به سمت تولید تجهیرات پردازشی حرکت کنیم.
وی در پاسخ به این سؤال که تلاش برای تولید تجهیزات پردازشی زمانبر نخواهد بود، با بیان اینکه در حوزه انرژی هسته‌ای کشور سرمایه‌گذاری بلندمدت داشته است، افزود: بعد از چند دهه اکنون ما ثمره آن را در حوزه فناوری‌های هسته‌ای مشاهده می‌کنیم، ولی در حوزه هوش مصنوعی ما نیاز به برنامه کوتاه مدت و برنامه بلندمدت در حوزه تامین و تولید تجهیزات پردازشی هستیم. در برنامه کوتاه مدت لازم است از تمام ظرفیت‌ها و تعاملات بین‌المللی برای تامین تجهیزات استفاده کنیم و در برنامه بلند مدت باید به سمت تولید یکسری تجهیزات راهبردی و پردازشی برویم، در غیر این صورت در آینده با مشکلات متعدد در زمینه تامین تجهیزات مواجه خواهیم بود.
اولین معاهده بین‌المللی هوش مصنوعی در آستانه تصویب
زاهدی با اشاره به خبری با عنوان «اولین معاهده بین‌المللی هوش مصنوعی در آستانه تصویب»، اظهار کرد: در این معاهده سه جانبه، توافقنامه‌ای به امضا رسید که قرار است تبدیل به معاهده‌ای شود که یکسری شرایط و الزاماتی را برای کشورها در حوزه توسعه هوش مصنوعی تدوین کنند. در این معاهده هوش مصنوعی که قرار است به تصویب نهایی برسد، از مسائلی چون حفظ «حقوق بشر»، «دموکراسی»، «حریم خصوصی»، «محافظت از داده‌ها»، «برابری و عدالت» و «شفافیت» برای توجیه وجود همچنین توافقنامه‌ای یاد شده تا الزاماتی را تدوین کنند تا سایر کشورها ملزم به پایندی به آن باشند.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی خاطر نشان کرد: اگر ما در حوزه هوش مصنوعی راهبردهای ملی و بین‌المللی نداشته باشیم، یقینا به زودی مستعمره هوش مصنوعی و مستعمره کشورهای پیشرفته در این حوزه خواهیم شد؛ چرا که حاکمیت و حکمرانی امروز و آینده دنیا با هوش مصنوعی انجام می‌شود و اگر ما در این حوزه جزء ۱۰ کشور برتر نباشیم، دچار عقب ماندگی فناوری خواهیم شد که جبران آن غیرممکن است.
رئیس انجمن هوش مصنوعی ایران، تاکید کرد: اگر قرار باشد دنیا را در یک قرن گذشته تقسیم‌بندی کنیم، می‌گویم این تقسیم‌بندی از زمان پیدایش هوش مصنوعی و قبل از پیدایش آن است. اگرچه سال‌های اخیر ظهور و بروز هوش مصنوعی بیشتر نمایان شده است، ولی از زمانی که ماشین «تورینگ» معرفی شد، هوش مصنوعی ظهور کرد، ولی بروز و تجلی هوش مصنوعی را می‌توان از سال ۲۰۲۳ به بعد و ظهور GPT ها و ماشین‌هایی که قابلیت تحلیل، توضیح پذیری و استنتاج دارند، دانست.
وی شروع انقلاب صنعتی نسل چهارم را مربوط به سال ۲۰۱۱ دانست و گفت: در انقلاب صنعتی نسل چهارم تلاش شد از فناوری‌های دیجیتال استفاده شود، ولی در انقلاب صنعتی پنجم که اخیرا شروع شده و در حال شکل‌گیری است، تمرکز بر «انسان محوری» به همراه دگرگونی ساختار صنعتی از طریق استفاده از هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، کلان داده و سایر فناوری‌های نوظهور است. در این نسل از انقلاب صنعتی به نقطه‌ای می‌رسیم که آنقدر ماشین به انسان نزدیک می‌شود که در برخی جاها به جای انسان فکر می‌کند و این نقطه اوج تکامل هوش مصنوعی خواهد بود.
زاهدی با تاکید بر اینکه در انقلاب صنعتی نسل پنجم دنیا به سمت «تعامل انسان و ماشین»در حال حرکت است، اظهار کرد: بر این اساس هرگز قابل پیش بینی نیست که اگر از فناوری هوش مصنوعی عقب بیفتیم، چه میزان عقب ماندگی را تجربه خواهیم کرد؛ چراکه دامنه اثرگذاری سایر حوزه‌های فناوری و علوم قابل پیش‌بینی است، ضمن آنکه باید به یاد داشت که بیشترین اثرگذاری هوش مصنوعی در حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی است و اگر اکنون به توسعه این فناوری و ابعاد پیرامونی آن پرداخته نشود، برای برخی از کشورها که دچار عقب ماندگی فناوری شوند، دور از انتظار نخواهد بود که به چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و امنیتی مبتلا شوند.
وی با اشاره به اقدامات جهانی برای ایجاد امنیت و پایداری با استفاده از هوش مصنوعی، اظهار کرد: هوش مصنوعی امروز در نقطه‌ای قرار دارد که جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده و از این رو اصطلاح «جامعه نسل پنجم» عنوان شده است؛ جامعه‌ای که بشریت باید آرامش، رفاه و بهبود معیشت را با بهره‌گیری از فناوری بیش از گذشته تجربه کند و اگر هوش مصنوعی، تهدیدی برای آرامش جهانی باشد، با اصول اولیه توسعه فناوری در تضاد خواهد بود.
انتهای پیام